Niet-geëxamineerde landmeter liet het leven voor Gelderland of toch niet?

Gelders Archief Menu

: 25 september 2023

Kaart van het grensgebied van het Gelderland en het Oversticht (Overijssel), 1570.

“Die stede van Hattum”. Het stadje Hattem staat en profiel op een kaart in het archief van het Hof van Gelre uit 1570. Schilder en landmeter Thomas Janszoon Witteroos (<1553-1575) was de maker van die kaart. Het Gelders Archief beheert verschillende kaarten van zijn hand. Wie was Thomas Witteroos?

Allereerst: de kaart die u afgebeeld ziet is gemaakt in het kader van een conflict. Het geschil gaat over 12 morgens (een morgen is een oppervlaktemaat, meestal kleiner dan 1 hectare) land in Katermark tussen het convent van Klarewater bij Hattem en twee burgers van Zwolle. Bovendien waren Gelderland en Overijssel het blijkbaar niet met elkaar eens wie hier de baas was (“landshoogheid”, soevereiniteit). Landmeter Thomas Witteroos werkte voor verschillende landsorganen in het gewest Gelderland en voormalig hertogdom Gelre, waaronder vooral het Hof van Gelre en Zutphen en de Rekenkamer, en voor koning Filips II.

Detail van de kaart uit 1570 met deel van de vestingwerken en molen van Hattem

Geen examen

Hij legde in 1569 de eed af als officiële landmeter van de Gelderse Rekenkamer en een jaar later zwoer hij trouw voor het Hof van Gelre. Dat ging allemaal niet van een leien dakje. Witteroos had geen landmetersexamen afgelegd en hij kon geen erkende landmeter vinden die hem wilde examineren. Aan landmeters was een groot gebrek, zeker in een gewest als Gelderland waar het geweld van de Tachtigjarige Oorlog zich goed deed voelen. Gelukkig beschikte Witteroos over goede referenties. Landmeters brachten veroverde of betwistte stukken land in kaart, maakten onder andere kaarten bij juridische geschillen en in waterstaatsaangelegenheden. Witteroos karteerde onder meer door de Spaanse overheid in beslag genomen landerijen in Gelderland, het beleg van Zutphen en de vestingwerken van Arnhem. Ook schilderde hij graag miniaturen, wat onder meer op de hier afgebeelde kaarten te zien is: Hattem en Oosterbeek.

Vermoord

Oud-atlasbeheerder van het Gelders Archief Wanita Resida schreef een seriebiografie over Thomas Witteroos in het Biografisch Woordenboek Gelderland (deel 1, 1998), waarvan voor deze blog dankbaar gebruik is gemaakt. Resida somde in haar biografie de vele kaarten op die de landmeter maakte in en voor Gelderland. Witteroos kwam gewelddadig om het leven. Rebellen vermoordden hem, kort nadat hij Arnhem had verlaten om in opdracht van de Rekenkamer in Deventer te karteren. Volgens Resida ging hij gewaarschuwd door de Rekenkamer op weg, gedreven door “geldnood, meer nog dan plichtsbesef”.

Bekijk kaarten en plattegronden gemaakt door Thomas Witteroos in onze collectie.

Oosterbeek, detail van een kaart van het Koenenbos tussen Oosterbeek en Wolfheze, 1569.

^{Afbeeldingen:}^{Boven en midden: Kaart van het grensgebied van het Gelderland en het Oversticht (Overijssel) met Hattem, 1570. Bron: Gelders Archief 0124-4485-0007, T. Witteroos, Public Domain Mark 1.0 licentie, https://permalink.geldersarchief.nl/DC7A16C18E9C4C9CB089B3906A8D3640 (Ook het detail met molen en deel van de vestingwerken is van deze kaart afkomstig).
Onder:}^{Oosterbeek, detail van een kaart van het Koenenbos tussen Oosterbeek en Wolfheze, 1569. Bron: Gelders Archief 0012-1403-0006, Thomas Witteroos, Public Domain Mark 1.0 lic., https://permalink.geldersarchief.nl/C7E79A141AE34499A4A0ECA8BEAE8EF3.}^{Lees een analyse van de kaart van Thomas Witteroos van het Koenenbos tussen Oosterbeek en Wolfheze op www.landschaplopen.com (Mathilde Maijer).}