Wat zeggen kleine tekeningen van dorpen en steden op historische kaarten? Oude kaarten zijn geregeld versierd met piepkleine tekeningetjes of figuurtjes, zoals windrozen, scheepjes, hooimijten, landschapselementen zoals heuvels, zandduinen of boompjes, maar ook met kerken, molens en huizen die een dorp of stad weergeven. Vaak zijn die tekeningen van een dorp of stad schetsmatig of symbolisch, maar soms herken je wel iets van het ‘wezen’ van een plaats.
We lichten vier 16e-eeuwse kaarten uit onze collectie en laten zien hoe vier steden en dorpen als kleine tekeningen op oude kaarten zijn weergegeven.
Arnhem
Op een kaart van de Rijn in de buurt van Arnhem staan de kribben in de rivier getekend. Vermoedelijk dateert de kaart van omstreeks 1576. De kaart diende als een processtuk over het belemmeren van aan- en afvarende veerschepen. De oever van Arnhem staat duidelijk getekend: aangemeerde schepen, een havenkraan en een toegangspoort. De huisjes zijn schetsmatig getekend.
Afbeelding: Detail van een kaart met de Rijn en Arnhem (‘Het veer voor de Stadt’), 1576. Bron: Gelders Archief 2000-2422.
Tiel
Kapelaan, vicaris en schilder Johan van Holt maakte in 1559 een tekening van de Waal bij Tiel en Zandwijk, waarop de stroom en zandbanken in de rivier te zien zijn. De kaart maakt deel uit van een dossier in het archief van het Hof van Gelderland. Van Holt plaatste een duidelijke tekening van Tiel op de kaart. Huizen, kerken en een molen zijn duidelijk herkenbaar.
Afbeelding: Zandbanken in de Waal gelegen voor Tiel en Zandwijk, 1559. Het detail toont de stad Tiel. Bron: Gelders Archief 0124-1270-0006, J. van Holt, Public Domain Mark 1.0 licentie.
Deventer
Op een kaart van de IJssel en de Epserwaard uit 1575 staat Deventer modelmatig getekend. De kerken steken boven de huizen uit, de stadswallen zijn te zien en ook de schipbrug is zichtbaar. Langs de oever liggen aangemeerde schepen. Ook te zien is de monding van de Schipbeek in de IJssel. Vermoedelijk is de kaart gemaakt met het oog op de verpanding van de Epserwaard aan de stad Deventer.
Afbeelding: Kaart van de IJssel en Epserwaard met een detail van de stad Deventer, 1575. Bron: Gelders Archief 0012-1457, Public Domain Mark 1.0 licentie.
Elten
Waarom maakte de burgemeester van Alkmaar, Adriaen Anthonisz, in 1595 een kaart van de Rijn en zijrivieren beneden Emmerik? Hij produceerde, en zijn zoons eveneens, verschillende kaarten. Wat ons nu interesseert is het detail van Elten en de Elterberg. Op de kaart staat Elten op de Elterberg en Neerelten (Laagelten). De Sint Vituskerk staat keurig op de bult afgebeeld. Tegenwoordig spreken de Duitsers van Elten en Hoch-Elten.
Afbeelding: Kaart van de Rijn ‘beneden’ Emmerik, november 1595. Met detail van Elten en de Elterberg. Bron: Gelders Archief 0509-295, A. Geometra Alcmarianum [= Adriaen Anthonisz], Public Domain Mark 1.0 licentie.