Talrijk zijn de liefhebbers van historische bussen, trams en smalspoor. Vele publicaties, online of offline, getuigen daarvan. Evenals reacties op onze social media, wanneer wij een afbeelding van een oude tram of bus plaatsen. Het archief van de Gelderse Tramweg Maatschappij is populair bij enthousiastelingen van het historisch openbaar vervoer. Een korte blik op dit bij bus-, smalspoor- en tramfans zo geliefde archief.
Het begin: paardenkoetsen vervallen tot voetvegen
De Graafschaps-Bode jubelde op 3 juli 1880 over de oprichting van de Gelderse Stoomtramweg Maatschappij. De Achterhoek was “ten onrechte misdeeld van behoorlijke vervoersmiddelen”, aldus de krant. Nu zou “de welvaart hand over hand toenemen”. De redactie verheugde zich op het nieuwe tramspoor van Doetinchem naar Dieren. Een reis tussen beide plaatsen duurde in 1880 nog twee uren, maar na de opening van de lijn een jaar later nog maar de helft. Die lijn ging open in juni 1881. Op zaterdag 25 juni waaiden in Doetinchem op alle openbare gebouwen en veel privéwoningen de vlaggen, de markt was groen versierd en bij het gemeentehuis stonden erebogen. De redactie van de Zutphense Courant kon haar geluk niet op: “De reizen met de oude diligences, zoo eigenaardig en juist ‘rammelkasten’ genoemd, behooren tot het verledene”. Op de menukaart van de tram stond een diligence met een gebroken wiel getekend en daaronder geschreven: R.I.P., rust in vrede. De krant meldde ook nog terloops dat op de dag van de opening van de nieuwe lijn iemand uit Doesburg in een advertentie 15 paarden en zeven omnibussen (paardenkoetsen) te koop aanbood. Een verslaggever reed in juni 1881 mee op de tram en passeerde onderweg een koets. De koetsier en passagiers bedankten vriendelijk voor een uitnodiging om te wedijveren met de nieuwe tram. De paardenkoetsen vervielen ineens tot voetvegen. Iemand verzuchtte in die tijd: “De Achterhoek is de Achterhoek niet meer”.
Een rijk archief
Tot zover het stralende begin van de Geldersche Stoomtramweg-Maatschappij (GSM), die vanaf 1929 Gelderse Tramweg Maatschappij (GTM) heette. In de loop van de tijd heeft de GSM/GTM verschillende andere kleine lijnen overgenomen, dan wel (eventueel in onderdelen) naar zich toe getrokken, zoals de Geldersch-Westfaalsche Stoomtram-Maatschappij (GWSM), Gendringsche Tramweg-Maatschappij, Geldersch-Overijsselsche Stoomtram-Maatschappij (GOSM), Tramweg-Maatschappij Zutphen-Emmerik (ZE) enzovoorts. Bovendien bezat de GSM/GTM tal van werk- en dochtermaatschappijen en nam het openbaarvervoerbedrijf deel in verschillende ondernemingen. Dat betekent dat er in het GSM/GTM-archief veel informatie te vinden is over historische lokale en regionale openbaarvervoertrajecten in Gelderland en vlak daar buiten.
Wat zit er zoal in het archief van de GSM/GTM? Uiteraard de gebruikelijke documenten, die in vrijwel alle bedrijfsarchieven te vinden zijn, zoals notulen, jaarverslagen en boekhouding. Bijzonder voor het GSM/GTM-archief zijn onder andere documenten over bijvoorbeeld locomotieven en rollend materieel (tekeningen, registers, aanschaf, technische gegevens), dienstregelingen, tarieflijsten, concessies, reizigersstatistieken, traject-overzichten, grondplannen, dwars- en lengteprofielen en de aanleg en het onderhoud van de benodigde infrastructuur.
Een feest voor mensen die van tram- en busgeschiedenis houden.
Raadplegen en tips
U kunt gratis scans laten maken uit een klein deel van het archief van de GSM/GTM. Meer informatie over scannen-op-verzoek vindt u hier.
Bekijk de toegang van het archief van de Gelderse Tramweg Maatschappij.
Meer lezen over de Gelderse Tramweg Maatschappij bij Wikipedia.
Er zijn diverse boeken geschreven over de geschiedenis van de GTM:
H. Nieweg, Op smalspoor door Oost-Gelderland, Leiden 1976.
H. Nieweg, Korte geschiedenis van een Gelders streekvervoerbedrijf: 70 jaar Geldersche Tramweg-Maatschappij, Zeventig jaar G.T.M. 1881-1951. Doetinchem, 1951.
P. van Rosse, De Geldersche Tramwegen, vijfenvijftig jaar autobusgeschiedenis in Oost-Gelderland 1923-1977, Enschede 1991.
Afbeeldingen:
Boven: Een origineel tramrijtuig van de GSM uit 1881 bij het feest van 25 jaar VVV in Arnhem, 1930. Bron: Bron: 1583 – 15671, Public Domain Mark 1.0 licentie, https://bit.ly/3bKVEvf.
Midden: Ontwerptekening van het stationsgebouw van de G.T.M. in Rheden, 1920/1935. Bron: 1501-01 – 6537, CC0 1.0 licentie, https://bit.ly/3NJuCBP.
Onder: Doortrekken van de tramrials van de GTM naar Arnhem, 1926. Bron: Gelders Archief 1501-04-16211, Public Domain Mark 1.0 licentie, https://bit.ly/3R9rmma.
Afgebeelde overeenkomst:
Contract met J.J. Beijnes, Koninklijk fabrikant van rijtuigen en spoorwagens te Haarlem, betreffende de levering van tramwegrijtuigen, 1880. Bron: Gelders Archief 0643-336. https://bit.ly/3Pfu33N.
Westervoortsedijk 67-D
Openingstijden studiezaal