Het wemelde in Gelderland van de marken, maalschappen en meenten. Wat zijn dit? En wat is er van terug te vinden in onze collectie?
Een marke (of mark) is een gemeenschappelijk stuk land, beheerd en bestuurd door eigenaren (en pachters) van (grote) boerderijen uit een dorp, die zich organiseerden in een markegenootschap. Zij regelden onderling het gebruik en beheer van deze gronden. Denk hierbij aan regels voor het weiden van schapen en ander vee, het sprokkelen van hout, het rooien van bomen of het plaggen van heide.
Het woord maalschappen heeft twee betekenissen. Het waren organisaties van gebruikers van gemeenschappelijke bossen en woeste gronden, zoals heides en stuifzanden. Zij deelden in de opbrengsten van de gronden. Daarnaast verwijst het woord maalschap ook naar de gemeenschappelijk gronden an sich.
Een meent is een gemeenschappelijk stuk grond, zoals een weide waar het vee van dorpelingen graasde.
De gemeenschappelijke gronden ontstonden veelal vanaf de (vroege) middeleeuwen. Vele zijn verdeeld, opgeheven of verkocht vanaf de 19e eeuw.
Ton Elzebroek schreef een stuk over marken op MijnGelderland.nl.
Vaak valt het woord geërfden. Dat waren eigenaren van boerderijen en grond die samen de gemeenschappelijke gronden beheerden. Het gebruik van de gemeenschappelijke grond in een mark(e) was vaak gekoppeld aan het eigen bezit (het erf). Op de website van de Geërfden van Velp staat duidelijk uitgelegd hoe dat werkte.
Geërfden kozen houtrichters, die toezicht hielden op het gebruik van de gemeenschappelijke gronden. Maalmannen beheerden de gronden van de maalschap. Hun bijeenkomsten heette maalspraak. Op MijnGelderland is meer te lezen over maalmannen.
Wat treffen we zoal aan in een archief van een marke?
Als voorbeeld nemen we het archief van de Mark van Almen. Almen was een buurschap, die samen met Harfsen een kerspel (kerkelijke gemeente, rechtsgebied van een lagere overheid) vormde. De geërfden van Almen vergaderden in de Almense kerk. In archieftoegang ‘0366, Mark van Almen’, vinden we onder andere markeboeken (1721 tot 1828), processtukken, rekeningen en lijsten van aangegraven gronden (gronden in de mark die door bijvoorbeeld een sloot te graven bij het eigendom van een geërfde of iemand anders komen), een brief van de markerichter (voorzitter van een markegenootschap) en stukken over de verdeling van de markegronden. In een markeboek staan onder meer de notulen van de markevergaderingen, maar ook lijsten van geërfden, opmerkingen over het beheer en gebruik en vaak nog meer.
Wat treffen we zoal aan in een archief van een maalschap? 
Als voorbeeld nemen we de archieftoegang van de Maalschap van het Speulderbos. Dit bos behoorde tot de grootste malenbossen van de Veluwe. Je vindt in de archieftoegang onder andere malenboeken (onder meer notulen van de vergaderingen van maalmannen en houtrichters), resolutieboeken (een resolutie is een besluit), reglementen, naamlijsten van maalmannen, lootcedullen (processen-verbaal van de jaarlijkse verlotingen en toewijzingen van partijen hout aan de geërfden), verkoopakten, huurcontracten, rechtbankstukken en meer.
Belangrijk voor regionale geschiedenis
Archieven van marken en maalschappen zijn onmisbaar voor de kennis van de regionale geschiedenis. De Veluwe en andere delen van Gelderland telden vele tientallen marken en maalschappen. Nog steeds kun je bijvoorbeeld de gevolgen van het beheer van de maalschappen in de Gelderse bossen waarnemen. Malenbossen zijn historische bossen, onder andere herkenbaar aan oude kronkelige beukenbomen en oud eikenhakhout. Zie bijvoorbeeld de masterscriptie van Martijn Horst: Van hout delen naar aandelen; Landschap, organisatie en beheer van de maalschap van het Gortelsche Bos op de Noordoost-Veluwe - 1618-1907 (RUG, 2011). De archieven van marken en maalschappen bevatten veel gegevens voor de kennis van landschapshistorie en het beheer van cultuurhistorische landschappen in Gelderland.
Bekijk de archieftoegang 0366 Marken en maalschappen. Lees de inleiding van deze archieftoegang over de plek waar sommige archieven of archiefstukken van markegenootschappen en maalschappen zich bevinden.
U kunt gratis scans laten maken van documenten uit archieftoegang 0366 Marken en maalschappen. Meer informatie over scannen-op-verzoek vindt u hier.
Afbeeldingen
Boven: Grenscheiding tussen de mark van Vorden en Ruurlo/Barchem, 1641, 1790. Bron: Gelders Archief 0556-1251-00012, N. van Geelkercken & J.A. Luytjes., Public Domain Mark 1.0 lic.
Midden: Heidelandschap met zandverstuivingen bij De Steeg voor 1940. Veel van dit type landschappen - woeste gronden - behoorden in de 19e eeuw en daarvoor toe aan markegenootschappen en maalschappen. Bron: Gelders Archief 1514 - 1408, , Public Domain Mark 1.0 lic..
Onder: Pagina uit het resolutieboek van de Maalschap van het Speulderbos, 1663. Bron: Gelders Archief 0366-721-011.
Westervoortsedijk 67-D
Openingstijden studiezaal