Jacht, visserij, duiventillen en schaapsdriften. Interessante historische onderwerpen, die een en ander vertellen over landgoederen, vooral als er bonje was.
Deze onderwerpen vallen soms onder heerlijke of zakelijke rechten. Wat zijn dat? Algemeen directeur Fred van Kan zette het op een rijtje.
Wat zijn dat?
Een heerlijkheid is het gebied waarbinnen een heer het aan hem toegekende overheidsgezag uitoefent, zowel qua bestuur als rechtspraak. Wat dat laatste betreft, het kan hoge jurisdictie (halsrecht, het recht om de doodstraf uit te spreken) of lage jurisdictie betreffen. Oneigenlijk noemen sommigen een kasteelheer ook wel ‘heer’, maar dat is niet juist. Ook betekent het ‘heer zijn’ niet dat de eigendom van de grond binnen de heerlijkheid ook aan de heer behoorde. Dat is soms het geval, maar niet de regel.
Daarnaast zijn er zakelijke rechten die ook wel als heerlijke rechten zijn aangeduid, omdat een landsheer deze rechten vaak in combinatie met een heerlijkheid in leen gaf. De oorsprong daarvan ligt veelal bij de oude 'ius regalia' of koninklijke rechten, zoals het stroomregaal, visrechten, riviertolrechten en mogelijk ook de zwanendrift. Sommige zakelijke rechten gaan terug op een aandeel in de grond. Zo gaat het recht op schaapsdrift terug op het deelgenoot zijn in de marke of maalschap (volgens een definitie van MijnGelderland: een organisatie van gebruikers (geërfden) van gemeenschappelijke woeste gronden, zoals bossen en heidevelden, die voor het gebruik ervan regels stelt).
Niet altijd is een koninklijk recht in de loop van de tijd verbonden aan een heerlijkheid. Het jachtrecht, een oud regaal, kwam meestal in handen van de adel (ridderschap) als geheel.
Tenslotte, het collatierecht, het recht tot keuze van een geestelijke verbonden aan een kerk of kapel, heeft een heel andere oorsprong en gaat terug op de stichting van een kerk of kapel door een particulier die daarbij bedong de geestelijke te mogen aanwijzen.
Op de website van het Geheugen van Drenthe vind je meer over heerlijke en zakelijke rechten
Duiven en schapen
Duiventillen verhoogden het aanzien van een heer en zijn bezit. In Gelderland kwamen duiventillen in het verleden vaak voor. Schaapsdriften waren vaste paden waarover de herders en boeren dagelijks hun schapen van de stal naar de heide- en weidegronden dreven.
In nogal wat huis- en familiearchieven vinden we archiefstukken terug over deze heerlijke en zakelijke rechten. Zoals bijvoorbeeld in het Huisarchief Poelwijk. De havezate (een versterkt huis) Poelwijk lag in Oud-Zevenaar. In het kleine huisarchief treffen we onder meer stukken aan over de afpaling (begrenzen met scheidingspalen) van het jachtgebied, de afschaffing van het heerlijk jachtrecht en het registreren van de duiventil in de toren van huis Poelwijk. Redelijk wat documenten gaan over de visserij en schaapsdrift. Vooral onenigheid over de uitoefening van deze rechten leverde veel historische archiefstukken op, waar onderzoekers van nu van smullen. Zo vlogen de heer van Poelwijk en een zekere dr. Boelhouwer (bezitter van het huis Sevenaer) elkaar in de 18e en 19e eeuw juridisch in de haren over de schaapsdrift die over het terrein van Huis Sevenaer liep.
Achter het net vissen?
Het vissen in elkaars wateren stelden de heren van heerlijkheden niet op prijs. De heren van huis Poelwijk en huis Sevenaer gunden elkaar geen vissen uit de eigen wateren. Ook op dit vlak hadden de heren van beide adellijke huizen onenigheid. De vissers Engel Jacobs en Frans Hendriks kregen het eveneens met de eigenaar van Huis Poelwijk juridisch aan de stok. De bezitter van Huis Poelwijk liet zijn tanden zien als het ging om zijn zakelijke rechten.
De archieftoegang van Huis Poelwijk bekijken?
Het archief van Huis Poelwijk valt onder onze gratis service van scannen op verzoek. Hoe werkt dat precies?
Afbeeldingen
Boven: Stuk over het recht van schaapsdrift van Poelwijk, 1658 (afschrift 18e eeuw). Bron: Gelders Archief, 0424-100.
Midden: Detail van de stamboom van geslacht Von Weiler, bezitters van Huis Poelwijk, 1821-1855. Bron: Gelders Archief 0424-2, Public Domain Mark 1.0 lic.
Onder: Huis Poelwijk, 1742, 1774. Bron: Gelders Archief 1551-1001, Jan de Beijer & Paulus van Liender, Public Domain Mark 1.0 lic., https://bit.ly/3pyncY7.
Westervoortsedijk 67-D
Openingstijden studiezaal