De magie van een 17e-eeuwse kaart

Een 17e-eeuwse kaart van het gebied tussen Heerde en de IJssel herbergt een heleboel verhalen. Het ontdekken van die verhalen heeft iets van magie,  een betoverende aantrekkingskracht voor wie geïnteresseerd is in verhalen uit het verleden.

De kaart is oorspronkelijk gemaakt voor het bouwen van een kopermolen. Daarom zijn er verschillende waterlopen op de kaart ingetekend, zoals de IJssel, Grift, Oude Wateringe en Leijgraaf. Daarnaast ontdekt een aandachtige kijker de plaatsen Heerde en Wapenveld. Wil je de kaart gedetailleerd bekijken, klik dan hier. 

Wie maakte de kaart?

Landmeter en cartograaf Nicolaes van Geelkercken (omstreeks 1585-1656) werkte voor de Gelderse overheid. Hij maakte talloze manuscriptkaarten. Dat zijn unieke, met de hand getekende en ingekleurde kaarten, vaak gemaakt omdat er juridische kwesties spelen. Meestal bestaat er maar één exemplaar van. Wikipedia vermeldt dat Van Geelkerckens manuscriptkaarten "voor een belangrijk deel worden bewaard in het Gelders Archief". Ook de afgebeelde kaart uit 1628, die Van Geelkercken maakte, is een manuscriptkaart. Drie zonen van Nicolaes van Geelkercken en zijn broer werkten eveneens als cartograaf. Het leek wel een familiebedrijf. Meer informatie over Nicolaes van Geelkercken vind je bij de RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis.  

Wat vertelt de kaart ons?

Beneden aan de kaart stroomt de IJssel. Bovenaan de kaart zien we de zandduinen van de Veluwe. Dat betekent dat het westen boven ligt. Tegenwoordig zijn we gewend dat het noorden op kaarten boven ligt.

Boven aan vinden we de aanduiding 'Die Hoge Veluwe'. Dat is niet een verwijzing naar het Nationale Park De Hoge Veluwe, maar naar het hoger gelegen deel van de Veluwe. Het beeld dat de cartograaf ons wil geven is dat van een gebied van zandduinen. Het landschap van de Veluwe is onder meer gevormd tijdens de ijstijden en tussenijstijden. Gletsjers duwden puin en aarde omhoog en veroorzaakten stuwwallen. De wind blies tienduizenden jaren lang zand uit het westen dat op de Veluwe neerdaalde en er vormden zich heuvels met dekzand. De mens kapte vanaf de middeleeuwen bossen en schapen vraten de heide kaal, waardoor het zand vrij kon gaan stuiven. Door het beheer van eikenhakhout vormde zich opnieuw zandduinen. Dit is in minder dan een notendop een klein beetje Veluwse landschapsgeschiedenis, dat te zien is op de kaart van Van Geelkercken. 
Verder naar het oosten (naar beneden op de kaart!) duiken akkers, groene graslanden, bossen en met bomen afgezette percelen land op. De invloed van de waterlopen op het landschap is merkbaar. Nog verder in de richting van de IJssel treffen we broeklanden aan, of zoals de landmeter ze ook noemt 'Leege Weyden'. Een broekland is een drassig gebied, soms veroorzaakt door overstromingen, kwelwater (water dat door druk in de bodem omhoog en aan de oppervlakte komt) of neerslagwater dat door een ondoordringbare laag in de bodem niet kan dalen of wegvloeien. 
Linksonder op een soort sokkel heeft Van Geelkercken een windroos en schaalaanduiding getekend (en beschreven). 

Voor wie is zo'n kaart interessant?

Dat kunnen er een heleboel zijn. Historisch geografen, streekbewoners en -historici, waterbeheerders, biologen, landschapshistorici, planologen, genealogen, om er maar een handvol te noemen. Een historisch geograaf, streekhistoricus of inwoner kan zich afvragen of de detailtekening van Heerde - op de kaart Herd genoemd - engszins met de 17e-eeuwse werkelijkheid overeen komt. Of gebruikte Van Geelkercken eenvoudigweg zijn fantasie? Of schetste hij het dorp alleen maar?

Vlakbij de IJssel ligt het plaatsje Vorchten met noordelijk ervan (rechts op de kaart) het tussen 1811 en 1827 verdwenen kasteel Zwanenburg. Op de 17e-eeuwse kaart van Van Geelkercken is het kasteel met woontoren nog duidelijk zichtbaar. De kerk van Vorchten staat er nu nog steeds. Die dateert uit 13e - 15e eeuw en heeft een zadeldak op de toren. Dat komt, met enige inbeelding, wel overeen met de kerk op de kaart.  

Waar vind ik deze en min of meer soortgelijke kaarten?

De kaart van Van Geelkercken bevindt zich in het archief van het Hof van Gelre en Zutphen in een inventarisnummer (5118) dat civiele processen bevat. De kaart is een onderdeel van een juridisch proces(dossier). Zoals we boven hebben gelezen, zijn manuscriptkaarten dat vaker. Het Hof van Gelre en Zutphen was een belangrijke organisatie in de rechtspraak en het bestuur van Gelderland van voor pakweg 1800. Min of meer soortgelijke en andere historische kaarten kaarten kun je ook tegenkomen in onder andere het archief van de Gelderse Rekenkamer, de Collectie Plattegronden, de Kaartenverzameling Rijksarchief in Gelderland en de Topografisch-Historische Atlas voormalig Rijksarchief in Gelderland. Deze bestanden zijn (gedeeltelijk) gedigitaliseerd of vallen onder de gratis scannen-op-verzoek-service. Uiteraard zijn er nog tal van andere particuliere en overheidsarchieven waar je oude kaarten kunt aantreffen.

Natuurlijk is er veel meer over deze kaart te vertellen. Dat laten we graag over aan degenen die zich daar in willen verdiepen.

 ^{_{Afbeeldingen: 5118-1629-1-0004, Public Domain Mark 1.0 licentie, https://bit.ly/2ToDWoa.}}