Vijf besmettelijke ziekten in Arnhem en Gelderland in historische tijden

De corona-epidemie houdt Nederland, Europa en vele delen van de wereld stevig in zijn greep. Hebben Arnhem en Gelderland eerder met epidemieën te maken gehad? Jazeker, heel bekend uit het verleden zijn de Spaanse griep en de pest. Een snelle, eerste greep in ons archief levert enkele 'ziekmakende' resultaten op.

1 Cholera

In de 19e eeuw trof cholera Nederland in verschillende golven. De kranten maakten destijd uitgebreid melding van cholera-epidemieën in binnen- en buitenland. In het archief van Gedeputeerde Staten van Gelderland bevinden zich dossiers over hoe cholera slachtoffers in de provincie maakte. Die dossiers lopen door tot 1909.
Onderzoeker Steven Verhoeven kwam in het kader van het project Verhaal van Gelderland een Arnhems overlijdensregister uit 1866 tegen, waarin in de kantlijn talloze keren het woord 'cholera' stond vermeld. Uniek, volgens een 'overlijdensaktedeskundige', want doodsoorzaken zijn vrijwel nooit in overlijdensakten terug te vinden. In 1866 overspoelde, volgens een artikel in het tijdschrift Arnhem de Genoeglijkste, de laatste cholera-epidemie Arnhem en Magere Hein zeiste dat jaar meer dan 400 Arnhemse cholerapatiënten het graf in.     

2 De pest

Deze ziekte kostte vanaf de 14e eeuw tientallen miljoenen mensen in de wereld het leven. Het was vanaf de middeleeuwen een van de meest gevreesde ziekten. In de Gelderse Landdagsrecessen, de verslagen van het Gelderse parlement, in de 18e eeuw duikt de pest nog wel een enkele keer op, meestal in het kader van voorzorgsmaatregelen omdat er elders in de wereld een epidemie heerste. In het archief van het schoenmakersgilde van Arnhem vinden we een akte waarin een aan de pest lijdend echtpaar 200 gulden vermaakt aan het gilde voor de armen in de stad. Dit wordt althans in 1630 verklaard door de stadsziekentrooster, Johan Herberts. 
Ook het Arnhems Burgerweeshuis leek van de pest in 1631 te profiteren: een echtpaar legateerde hun pandrecht op een stuk land in Elst aan het weeshuis, op voorwaarde dat een ander echtpaar 50 gulden zou ontvangen van het weeshuis.
In 1903 publiceerde J.S. van Veen een artikel over de bestijding van de zwarte dood in Gelderland en Arnhem in de Bijdragen en Mededelingen van de Vereniging Gelre.

3 Tuberculose (tbc)

Deze longziekte eiste nog niet eens zo lang geleden in Nederland nog vele slachtoffers. Tegenwoordig is tbc nog wel onder ons, maar niet meer met zo'n verwoestend effect als vroeger. Wie in onze archieven-database zoekt op de term 'tuberculose' komt namen tegen als Stichting tot Bestrijding van de Tuberculose in Gelderland en Vereniging tot bestrijding der Tuberculose te Arnhem. In de archieven van de gemeentesecretarieën van Arnhem, Heteren en andere gemeenten, Gedeputeerde Staten van Gelderland en vele andere duikt deze ziekte tot ver na de Tweede Wereldoorlog geregeld op. Soms kun je het menselijke leed al aan de dossierbeschrijving aflezen, zoals deze uit 1934-1935 in het archief van het Kabinet van de burgemeester van Arnhem: "Advies om reeds bij een 40-jarig jubileum een onderscheiding te verlenen aan een magazijnchef, die zijn 50-jarig jubileum wel niet zal beleven wegens zijn tuberculose". 

4 Pokken

De pokken waren eeuwenlang gevreesd. Stadhouder prins Willem II stierf aan deze virusziekte. Eind 18e eeuw ontdekte een Britse arts een vaccin tegen pokken. Tijdens de Bataafs-Franse tijd (1795-1813) maakten artsen in onze contreien al gebruik van inentingen tegen de pokken. Dat is in de archieven van de Gewestelijke besturen in de Bataafs-Franse tijd terug te vinden. 

5 Spaanse griep

De Spaanse griep eiste in 1918-1919 miljoenen slachtoffers over de gehele wereld. Deze virusziekte werd door Spaanse kranten het eerst gemeld. In het seretariearchief van de gemeente Arnhem bevindt zich een eenzaam dossier over maatregelen tegen deze ziekte. In 1934 woonde aan de Zaslaan 80 in Arnhem een inwoner die I. Griep heette. Verwarring niet mogelijk.

De website van het RIVM heeft over veel besmettelijke ziekten duidelijke informatie.

_{^{Afbeeldingen:
Links boven: Kanttekening in overlijdensregister 1866 'cholera', Bron: 2477-1866.
Rechts onder: Kaart van Nederland met gebieden waar cholera heerste in de 19e eeuw. Bron: 0039 Gedeputeerde Staten van Gelderland 12886 , Public Domain Mark 1.0 licentie.}}