Afbeelding: 1971-69-0299, Foto van het afschrift van de dijkbrief van 1356.
Onlangs is het Archief van Zeepolder en polderdistrict Arkemheen in de dienstverlening gekomen. Het archief van de Zeepolder Arkemheen geeft een beeld van de ontwikkeling van het waterbeheer langs de zuidkust van de Zuiderzee vanaf de 17e eeuw tot 1985. Dit archief is een unieke bron, die een goed gedocumenteerd beeld geeft van hoe het beheer van het water in dit gebied zich door de eeuwen heen heeft ontwikkeld. Dat de documentatie zo goed is, komt doordat het beheer van de polder conservatief was en ontwikkelingen hier later pas plaats vonden dan ergens anders.
De geschiedenis van de polder Arkemheen gaat terug tot het jaar 1356, toen hertog Reijnout van Gelre een overeenkomst sloot met grondeigenaren in de Erckemeden (het huidige Putten en Nijkerk). Samen besloten zij een dijk aan te leggen en onderhouden over de hooilanden in Putten en Nijkerk, die in de loop der tijd waren gekrompen en kwetsbaar waren geworden voor het water van de Zuiderzee. Deze dijk werd het fundament voor de latere polder Arkemheen, die zich uiteindelijk uitbreidde naar andere gebieden, zoals Holk en de Achterhoek. Pas in de 16e eeuw sloten zij zich aan bij de polder. Het afschrift van deze overeenkomst is terug te vinden in de archiefstukken (inventarisnummers 69–71).
De zogenoemde meden of maatlanden waren stukken land die droog kwamen te liggen toen na het jaar 1200 de Zuiderzee ontstond. Rond 1300 begon het waterpeil echter weer te stijgen, waardoor deze laaggelegen hooilanden steeds vaker overstroomden. Om dat tegen te gaan, werd er een dijk aangelegd. Waterstaatshistorici vinden het wat vreemd om die dijk het ‘fundament’ van de polder te noemen, want een dijk is een door mensen gemaakt bouwwerk dat voortdurend onderhoud nodig heeft. Daarom werd er een bestuur opgericht dat verantwoordelijk was voor het onderhoud en beheer van de dijk: het polderbestuur. Zo ontstond de polder. In 1611 werden de gronden onder Holk en Achterhoek toegevoegd aan het grondgebied van de polder. Deze nieuwe gebieden hoefden maar de helft te betalen van de gewone bijdrage (omslag) in vergelijking met de oorspronkelijk bij de polder horende landen. Dat gebeurde dus in de 17e eeuw.
Al vroeg ontstonden er conflicten rondom het dijkbeheer. In de 16e eeuw kwam het zelfs tot wrijving tussen de grondeigenaren van Putten en Nijkerk en die van Harderwijk. Harderwijk wilde meer invloed op het dijkbeheer, omdat zij vonden dat de dijkplicht niet eerlijk verdeeld was. Met de hulp van commissarissen van het hof van Gelderland werd in 1603 een akkoord bereikt en dankzij dit akkoord werd de rol van dijkgraaf versterkt. In 1607 veroorzaakte een dijkdoorbraak opnieuw een conflict over de grenzen van de polder. Eigenaren wilden hun grond buiten de poldergrens zien om zo niet mee te hoeven betalen aan de herstelkosten. Dit resulteerde in een herziening van het dijkrecht in 1611, dat de basis legde voor de latere waterbeheerstructuren.
De 17e en 18e eeuw stonden vooral in het teken van bestuurlijke en juridische aanpassingen. In 1753 werd de paaldijk vervangen door een met een steenglooiing versterkte dijk, een belangrijke verbetering voor de waterkering, al gingen de uitvoering en financiering gepaard met grote moeilijkheden. Bestuurlijke spanningen, financiële tekorten en technische obstakels maakten het tot een langdurig proces.
In 1948 werd er besloten om een ruilverkaveling (het herverdelen van landbouwgrond tussen eigenaren) aan te vragen voor het lage gebied langs de kust van het IJsselmeer, een plan dat veel weerstand opriep bij de lokale boeren. De ruilverkaveling was bedoeld om de landbouwproductie te vergroten door grotere percelen te creëren, maar veel boeren vreesden dat het hen zou dwingen hun bedrijf op te geven. Na jaren van verzet werd het plan in 1958 uiteindelijk afgezwakt en bleef de oorspronkelijke verkaveling bestaan.
Het archief van Arkemheen biedt nu een schat aan informatie over deze bewogen geschiedenis. Het begon zoals vele polderarchieven, namelijk in het huis van een bestuurslid, vaak de dijkgraaf, maar door de eeuwen heen verschoof het naar verschillende locaties. Dit had niet altijd een gunstig effect op de staat van de archiefstukken. Vooral het financiële gedeelte heeft te maken gehad met schade door schimmel, tegenwoordig is dit onder controle. Het oudste deel van het archief, met documenten die dateren van voor 1611, is helaas verloren gegaan, maar afschriften van belangrijke documenten zijn bewaard gebleven.
Arkemheen is een van de vele polders die zijn opgegaan in het huidige waterschap Vallei en Veluwe. Alle archieven van deze nu opgeheven waterschappen geven samen inzicht in de steeds toenemende problemen met de waterkering, afwatering en het ontstaan van de tegenwoordige vraagstukken rond watervervuiling, natuurbeheer en mestoverschot.
Wie onderzoek wil doen in dit of andere waterschap archieven, heeft achtergrondkennis nodig. Vooral bij archieven van voor 1795 is het belangrijk om iets te weten over het oude waterschapsrecht en het particuliere karakter van de waterschappen in die tijd. Ook werden er in die tijd veel vaktermen gebruikt die tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend zijn. Een beetje vertrouwd raken met die oude termen helpt om de archieven beter te begrijpen. Bekijk het archief hier: toegang 1971.
De inventarisatie van het Archief van de Zeepolder en het Polderdistrict Arkemheen werd met zorg uitgevoerd door Mijnssen-Dutilh, vrijwilliger bij het Gelders Archief.
Westervoortsedijk 67-D
Openingstijden studiezaal