Het Gelders Archief beheert een fotocollectie die ver terug gaat in de tijd. Het oudste deel van de fotocollectie is te vinden in het archief van huis Ruurlo, en bestaat uit 26 daguerreotypieën die zijn gemaakt door Willem, baron van Heeckeren van Kell (1815-1914). Historicus Onno Boonstra ontdekte in dit archief een foto die als de oudste portretfoto van Nederland kan worden gezien.
Baron van Heeckeren van Kell was één van de eerste fotografen van Nederland en experimenteerde met daguerreotypieën, een vroege vorm van fotografie. Op zijn daguerreotypieën zijn familieleden te zien, landgoederen en stadsgezichten, maar de oudst gedateerde foto in de collectie was een opname van zijn knecht Reint Berenschot, die hij op 29 augustus 1842 fotografeerde leunend op een stoel. Dit werd lange tijd gezien als de oudste foto van Nederland, maar na twee vondsten die later werden gedaan staat hij ondertussen op de derde plaats.
Portret van een onbekende jonge man
In het Arnhems Historisch tijdschrift heeft historicus Onno Boonstra nu een artikel gepubliceerd waarin hij aantoont dat een andere foto in deze collectie ouder is dan het portret van Reint Berenschot, en zelfs als de oudste portretfoto van Nederland kan worden gezien. De foto waar Boonstra naar heeft gekeken (0894 – 1589-0024) is in het verleden omschreven als een portret van een onbekende jonge man en voorzichtig gedateerd op ongeveer 1850, maar die beschrijving kunnen we nu aanpassen.
Boonstra’s onderzoek begint bij een dagboeknotitie van Willem van Heeckeren van 28 augustus 1841, waarin hij zegt met meneer Nairac te zijn gaan daguerreotyperen (fotograferen). Het was lang onduidelijk of deze beschrijving betrekking had of één of meer van de foto’s in het archief van huis Ruurlo. Boonstra combineert informatie uit verschillende documenten om te onderbouwen dat van Heeckeren het hier had over de foto van de onbekende man, en weet ook de identiteit van deze geportretteerde te onthullen.
De man op de foto zou Carel August Nairac (1815-1883) zijn, de zoon van de “meneer Nairac” met wie Willem van Heeckeren was gaan daguerreotyperen. Gegevens over de verblijfplaats van deze Carel, zijn leeftijd en verdere loopbaan en een vergelijking met ander fotomateriaal worden aangedragen als ondersteunend bewijs. Helemaal sluitend is het bewijs niet: er zijn bijvoorbeeld geen gegevens op de achterkant te vinden die stellen wie er op te zien is, of wanneer de foto is gemaakt. Daardoor blijft het een onderbouwde hypothese. Maar dat het een foto is gemaakt door een nog beginnende fotograaf lijkt in ieder geval aannemelijk: de plaat heeft veel ongebruikte ruimte, terwijl de geportretteerde in een klein, donker hoekje van het portret is weggestopt. Een meer geoefende fotograaf zou dit waarschijnlijk vermeden hebben.
Kwetsbare daguerreotypieën
Bij het Gelders Archief waren we betrokken bij dit onderzoek. Vanwege de hoge kwetsbaarheid en slechte staat zijn daguerreotypieën als deze niet op studiezaal te bekijken. In plaats daarvan hebben we voor Onno Boonstra deze en andere foto’s uit de collectie aan een nauwkeurige inspectie onderworpen en daarbij foto’s gemaakt van merktekens, signaturen en nummers die op de platen te vinden zijn, zodat verder onderzoek mogelijk was. Want we vinden het belangrijk dat ook onze kwetsbaarste stukken voor onderzoek toegankelijk blijven.
Hoewel het waarschijnlijk onmogelijk is volledig te bewijzen, is de onderbouwing voor ons overtuigend genoeg om deze over te nemen in onze archiefbeschrijving. Daarmee zou dit niet alleen de oudste foto in onze collectie zijn, maar ook de oudste portretfoto van Nederland: elf maanden ouder dan het vorige exemplaar, een foto van Henri Vriesendorp uit Dordrecht van 28 juli 1842. De oudste foto van Nederland komt overigens ook uit Gelderland: het is een daguerreotypie van een romantische prent van een landschap met een ruïne van een poortgebouw, op 25 november 1839 gemaakt door de Zutphense apotheker Willem Hallegraeff, die wordt bewaard in het Stedelijk Museum Zutphen.
Het artikel van Onno Boonstra is gepubliceerd in Arnhems Historisch tijdschrift, jaargang 45 nr. 1. Meer informatie hierover, en plekken waar losse nummers te koop zijn, is te vinden op de website van Prodesse Conamur: https://prodesse.nl/arnhems-historisch-tijdschrift/
Afbeeldingen:
Foto 1: 0894 – 1589-0001: Portret van Reint Berenschot, 29-08-1842, gemaakt door Willem van Heeckeren van Kell
Foto 2: 0894 – 1589-0024: Portret van Carel August Nairac (1815-1883), 28-08-1841, gemaakt door Willem van Heeckeren van Kell
Foto 3: 0894 – 1589-0019: De Markt van Arnhem, 1852, gemaakt door Willem van Heeckeren van Kell
Westervoortsedijk 67-D
Openingstijden studiezaal