Boekfragment uit de 9e eeuw ontdekt bij het Gelders Archief

In de collectie van het Gelders Archief is een fragment uit een 9^e-eeuws boek ontdekt. Een bijzondere vondst, omdat er niet vaak teksten worden gevonden die zo oud zijn! Het fragment is aangetroffen in een archiefstuk van de Gelderse Rekenkamer uit de 16^e eeuw en is een sterk staaltje van boekrecycling.

Afdanken én hergebruiken  

In de 16^e eeuw werden veel oude, middeleeuwse boeken afgedankt. De boekdrukkunst was sinds de 15^e eeuw breed verspreid gemaakt. Daardoor konden boeken makkelijker worden geproduceerd dan vroeger en werden de oude, handgeschreven boeken uit de Middeleeuwen overbodig. Bovendien leidde de Reformatie in de 16^e eeuw ertoe dat veel oude, katholieke boeken werden weggedaan.

Toch waren afgedankte boeken vaak nog nuttig. Ze werden regelmatig kapotgesneden en hergebruikt als versteviging of kaft van nieuwe boeken. Daardoor zijn soms bijzondere boekfragmenten bewaard gebleven. Dat is bijvoorbeeld ook gebeurd met het oudste stuk uit onze collectie, een fragment van een boek van de kerkvader Tertullianus, dat meer dan 1000 jaar oud is. En dat is ook precies wat er is gebeurd in het archief van de Gelderse Rekenkamer.

De Gelderse Rekenkamer

De Gelderse Rekenkamer was gevestigd in Arnhem en beheerde van de 16^e tot en met de 18^e eeuw verschillende gebieden in Gelderland. Ook was de Rekenkamer belast met de financiële controle op alle inkomsten en uitgaven die aan deze gebieden verbonden waren. Hieronder vielen bijvoorbeeld pachtinkomsten, maar ook de inkomsten uit de tolheffing op de Rijn. Zo werd er voor het beheer van de tol bij Lobith rond 1550 een klein register aangelegd. Om dit register te verstevigen, werd gebruik gemaakt van een fragment uit een bijzonder middeleeuws boek.

De vondst

Het fragment werd in 2024 ontdekt door manager Publiek Hedzer Uulders bij een kortlopend onderzoek voor de Koninklijke Bibliotheek. Het bleek afkomstig te zijn uit een brief van de bisschop van Milaan, de heilige Ambrosius (339-379). Deze kerkvader schreef veel verschillende werken, maar ook brieven aan allerlei, soms hooggeplaatste, persoonlijkheden. Het fragment in het tolregister van Lobith komt uit een brief van Ambrosius aan de geestelijke Horontianus. Ambrosius schreef deze brief rond het jaar 389. Vervolgens werd het eeuwenlang met de hand gekopieerd. Het fragment bij het Gelders Archief komt uit een van deze kopieën. Het is geschreven in een kleine letter, een zogenaamde Karolingische minuskel. Hedzer: “Op grond van de schriftkenmerken is het fragment te dateren in de 9^e eeuw. En dat is bijzonder, want zoveel boeken en boekfragmenten uit deze periode zijn er niet in Nederland. Bovendien stamt het dus uit dezelfde periode als het oudste fragment in het Gelders Archief. Hoewel het waarschijnlijk net iets minder oud is, verdient ook dit fragment daarom een plek in de eregalerij van het Gelders Archief!”