Mijn Studiezaal (inloggen)Tijnsboeken
Wat betekent ‘tyns’?
Tyns is afgeleid van het Latijnse woord census, dat een vast bedrag betekent. Dit vaste bedrag werd jaarlijks door een tynsman betaald op een vaste dag en plaats (tynshof) via plaatselijke beambten (panders) aan de tynsheer voor het gebruiksrecht op diverse zaken, zoals:
- het gebruik van stukjes grond
- het gebruik van molens, huizen
- het gebruik van bepaalde rechten (onder andere visrecht, veerpontrecht)
- het aangaan van een geldlening met een bepaald goed als onderpand.
Om aan geld te komen kon iemand een stuk grond verkopen en dat direct weer als tynsgoed terugkrijgen tot het geleende bedrag was afgelost (grondrente).
Omdat het om een vast bedrag ging stond dit na een tijd - door ontginning of geldontwaarding - in geen enkele verhouding meer tot de eigenlijke waarde van het land. Daarom zag men tyns steeds meer als recognitie- of erkenningsgeld.
Vaak werden tynsen in natura betaald (bijv. tynscapoenen, tynskoren).
Vaak werden tynsen in natura betaald (bijv. tynscapoenen, tynskoren).
Hoe zijn tynsen ontstaan?
Uit horige goederen
In de 14e eeuw wilden horigen (onvrijen) meer persoonlijke vrijheid. Zij begonnen zich vrij te kopen / te vrijen maar wilden wel blijven wonen en werken op de grond die ze al van geslacht op geslacht voor een heer hadden moeten bewerken. Voor dit gebruiksrecht betaalden zij tyns. De persoonlijke band tussen de tynman en de tynsheer werd meer een zakelijke band. De gekochte persoonlijke vrijheid bestond onder andere hieruit dat de vrije tynsman niet meer aan de grond gebonden was, zonder toestemming van de heer mocht huwen, een ambt mocht uitoefenen, kinderen kreeg die ook vrij waren.
Soms werden ook andere - minder onvrije - goederen gevrijd tot een tynsgoed, zoals dienstmansgoederen en pachtlenen.Door uitgifte van woeste grond
In de 14e eeuw nam de bevolking toe en werd het voordelig woeste of verlaten gronden / Wüstungen, zoals op de Veluwe, te gaan ontginnen. Deze gronden waren nog vrij van elke rechtsverhouding en konden in de late middeleeuwen alleen nog als tynsgoed uitgegeven worden.
Tynsrechten en tynsplichten
Aanvankelijk werden tynsrechtelijke zaken geregeld voor een tynsgericht dat wil zeggen een zitting met de tynsheer en ten minste twee tynsgenoten. Na circa 1600 gebeurde dat steeds vaker voor het Hof of voor schout en schepenen (zie de Oud Rechterlijke Archieven). Het gebruiksrecht op een tynsgoed mocht niet zonder (betaalde) toestemming van de tynsheer verkocht, verpacht, gedeeld, vererfd of bezwaard worden. Ook de tynsheer kon zijn recht op de jaarlijkse tyns verkopen. Als de tynsman stierf verviel het tynsgoed aan de tynsheer die het meestal gelijk weer als tynsgoed uitgaf aan de naaste verwant van de tynsman: een man voor een vrouw, een oudere voor een jongere. Een nieuwe tynsman was verplicht zich tegen dubbele tyns te laten inboeken. Bij te late betaling werd de tyns verdubbeld.
In de loop der tijd nam het recht van de gebruiker in kracht toe ten nadele van het recht van de eigenaar. Deze hield tegen het einde van de 18e eeuw niets anders over dan een recht tot tynsheffing. Het eigendom van een goed had zich verplaatst van tynsheffer naar tynsplichtige!
In 1795 werden in Gelderland de tynsen - ongeacht hun ‘grootte’ - afkoopbaar gesteld. Nu zijn ze nagenoeg verdwenen.
In de loop der tijd nam het recht van de gebruiker in kracht toe ten nadele van het recht van de eigenaar. Deze hield tegen het einde van de 18e eeuw niets anders over dan een recht tot tynsheffing. Het eigendom van een goed had zich verplaatst van tynsheffer naar tynsplichtige!
In 1795 werden in Gelderland de tynsen - ongeacht hun ‘grootte’ - afkoopbaar gesteld. Nu zijn ze nagenoeg verdwenen.
Wat kunt u zoal in Tijnsboeken vinden?
Gecombineerd met andere archiefstukken zoals verpondingskohieren, leenregisters, schildschattingen en dergelijke geven tynsboeken een reconstructie van de bevolking in een bepaalde streek, in een bepaalde tijd.
In Tijnsboeken vindt u:
In Tijnsboeken vindt u:
- de naam van de tynsplichtige
- de voorgangers, soms van vader op zoon / dochter
- de omschrijving van het tynsgoed
- het tynsbedrag
- De verschuldigde tynsen werden opgetekend in tynsboeken, getiteld naar een ambtsgebied. Deze titel slaat meestal op de ligging van een goed, maar kan ook gebaseerd zijn op de plaats waar de tyns moest worden betaald!
- Betalingen werden in de 16e eeuw in de marge aangegeven met letters, later met jaarcijfers
- Bij koop, vererving of splitsing werd de naam van de nieuwe tynsplichtige boven de vorige geschreven (bij plaatsgebrek in de kantlijn). Voor de opeenvolging moeten de inschrijvingen dus van beneden naar boven gelezen worden!
- Bij de aanleg van een nieuw tynsboek schreef men de namen van de tynsplichtigen uit het oude tynsboek over in het nieuwe tynsboek. In het nieuwe boek staan dus de namen van de gebruikers van een tynsgoed over een langere tijd
In welke archieven in het Gelders Archief vindt u Tijnsboeken?
- Archief van de Graven en Hertogen van Gelre en de Graven van Zutphen, toegang 0001
- inventarisnummers 2624-2672 en 2482-2498 (periode 1308-1543). Raadpleeg de inleiding vóór inventarisnummer 2624.
- Archief van de Gelderse Rekenkamer, toegang 0012
- inventarisnummer 1295-1286 (periode 1560-1569) J. Bell; Van den thijnsrechten, register van de in 1546 en 1547 in het thijnsrecht op de Veluwe gewezen vonnissen tegen wanbetalers van tyns, samengesteld door Bell (± 1550)
- inventarisnummer 1388
- inventarisnummer 1390-1396 (periode 1545-1811)
- inventarisnummer 1494-1505 (periode 1706-1811)
- inventarisnummer 7232-7234 (periode 1549-1576)
- Archieven van de Rentmeesters van de voormalige Nassause Domeinen in Gelderland, toegang 0357
- inventarisnummer 14-16 Tynsboeken Bredevoort, 1727-1803
- inventarisnummer 144-145 Tynsboeken Graafschap Buren, 1581-1772
- inventarisnummer 147 Tynsboek Huis Reygersfoort te Tricht, 1629-1731
- Archief van het Hof van Gelre en Zutphen, 1543-1795, toegang 0124
- inventarisnummer 2399 en 2400
- Archief van de Staten van het Kwartier van Veluwe en hun Gedeputeerden, toegang 0008
- inventarisnummer 343, 344 en 601
- Archief van de Heren en Graven van Culemborg, toegang 0370
- inventarisnummer 4461-4467
- Archief van de Kelnarij van Putten, toegang [0324]
- inventarisnummer 241 (Wessingen)
- Diverse Huis-, Familie- en Kloosterarchieven (bijvoorbeeld toegang 0452 Familie Brantsen inventarisnummer 466 {de Steeg})
Zie voor de Veluwe ook de Archieven van de Kapittels van Sint Marie en Sint Pieter in Het Utrechts Archief.
Literatuur
P.G. Aalbers
Het einde van de horigheid in Twente en Oost - Gelderland, 1795-1850, (Zutphen, 1979)
Gelders Archief, bibliotheeknummer 2558E. Heringa
Tynsen op de Veluwe, (Groningen, Den Haag, Batavia, 1931)
Gelders Archief, bibliotheeknummer V - 32 (rood) (Met veel voorbeelden, transscripties en uitleg van begrippen)R. Wartena
Ontginningen en Wüstungen op de Veluwe in de veertiende eeuw, Gelre, Bijdragen en Mededelingen, 1974/1975, p. 1-50
Gelders Archief, studiezaalN.R. Kist en Royaards
Tynsboek van Elten (1653-1736), gepubliceerd in Nieuw Archief voor de Kerkelijke Geschiedenis II,1,475
Gelders Archief bibliotheeknummer S 280 (oude drukken) deel II, pagina 1 en verder en pagina 475 en verder
Westervoortsedijk 67-D
Openingstijden studiezaal